Ogród japoński

 Pewien głupiec szukał ognia, 

niosąc w ręce zapaloną latarnię.

Gdyby wiedział, czym jest ogień,

ugotowałby swój ryż dużo wcześniej

Mumon

Kiedyś tu, w jakimś komentarzu pojawiła się myśl, że nasz umysł jest jak ogródek, o który się boimy, bo ktoś może nam go podeptać. Metafora warta refleksji. Można porównywać umysł z ogrodem, ale jakim? Przychodzą mi na myśl dwa rodzaje ogrodów: europejski, zwłaszcza taki we francuskim stylu, oraz japoński ogród w stylu zen.

Nasze umysły są europejskie, francuskie, Francja-elegancja. Staranne, wypielęgnowane, wzorzyste, kolorowe, eleganckie, urządzane na wieki, przeznaczone do oglądania, świadczące o guście i  pozycji właściciela – ogrodnika. Taki ogród służy do podziwiania, chodzi się po nim ostrożnie, lepiej niczego nie dotykać, bo ogrodnik mógłby się bardzo zdenerwować.

A ogród w stylu zen? Kawałek żwiru z kamieniami, poukładanymi w sposób świadomy, wypracowany, wbrew pozorom nie przypadkowy. Jednak bez sztywnej idei, jedynego projektu, którego ogrodnik trzyma się kurczowo, skoro już go stworzył. To ogród w ruchu: można kamyki grabić, układać we wzory, podeptać, potem poprawić.

Jaki powinien być umysł – ogród zen? Powinien być prosty. Jak tylko możliwe (ale jak mówią, nie bardziej). Prowizoryczny: nie tworzony aby trwać na zawsze. Zmienny. Chwilowy. Ulotny. Nie służący do podziwiania, ale do refleksji. Pusty: jest w nim dużo miejsca – na skojarzenia, na myślenie. Otwarty: każdy może wejść i coś w nim poruszyć, przesunąć kamienie, zmienić wzór…Tani: w takim ogrodzie nie sadzi się przedziwnych, egzotycznych roślin. Wystarczy to, co można znaleźć dookoła.

Ogródek zen nie wymaga inwestycji. Po co inwestować w coś zmiennego, ulotnego? Ogrody – umysły europejskie - są wypełnione roślinami: książkami, cudzymi poglądami.  Ogród zen jest pusty, ale obok jest ogromna biblioteka, z której każdy może skorzystać. Są w niej księga Wody, Wiatru, Fal, Lasu, Piasku, Horyzontu, Chmur, Liści, Deszczu, Nieba. Księgi dostępne dla wszystkich, trzeba się nauczyć je czytać.

„Inwestujemy w umysł”. To nasza ulubiona idea. Z punktu widzenia ogrodnika zen inwestowanie w umysł to jak inwestowanie w jednorazowe narzędzia które działają na zasadzie użyć i wyrzucić, na przykład pędzel do malowania mieszkania, który stosujemy tylko raz. Albo jak zbieranie jednorazowych opakowań po zużytych produktach. Jeśli ktoś zbiera stare plastikowe worki, stare gazety i pudełka po zjedzonych mrożonkach, zaczynamy się obawiać o jego zdrowie psychiczne. A my, właściwie wszyscy, zbieramy stare, zużyte myśli, poglądy i informacje sprzed lat, gromadzimy je troskliwie, sadzimy, mnożymy, podlewamy…

Czy boimy się, że nam ich braknie? Odkładamy na „czarną godzinę” żeby nam nie brakło umysłu? „Umebluj swój umysł”. Czyli wstaw tam tyle gratów, aby nie można się było poruszać, aby żadna myśl się nie przecisnęła.  Nasz umysł to kolekcja skarbów, tak go traktujemy. Cóż, żyjemy w kulturze, w której wiedza została ubóstwiona. To nowa religia. Ach, nasz piękny umysł, ślicznie umeblowany! Te umysłowe segmenty z PRL-u!

Mamy zadziwiającą ideę umysłu jako zbioru rzeczy, albo starannie pielęgnowanej rośliny, o funkcji ozdobnej, jak bonsai. Jest cenny, bo musimy o niego dbać całe lata. Nie może rosnąć jak chce, musi być piękny.

Jak roślinę, trzeba go tylko przystrzygać, żeby się za bardzo nie rozrósł. A nuż jakaś gałązka wybuja w niewłaściwą stronę, zepsuje symetrię, wprowadzi niepokój? Wobec tego sekator i przycinamy, przycinamy.

Inwestowanie w umysł? Czyli umysł to sejf, w którym leżą równo poukładane i dobrze opakowane skarby, gromadzone z wysiłkiem przez lata: banknoty, biżuteria, sztabki złota… itp. Pilnie strzeżone, zamknięte.

Czyli to jest umysł? Umysł, który jest narzędziem do myślenia, tworzenia, zmieniania świata?! Jak może zmienić świat coś, co jest nieruchomą, pokrytą kurzem, drętwą kolekcją staroci? Umysł to proces, taki jak wiatr i płynąca woda, chmury, fale. Energia. Ciągle w ruchu i przepływie. Przynajmniej w teorii. W praktyce ogrodnik czuwa żeby nic się poruszało za bardzo. Nie wpuszcza intruzów, którzy mogą coś popsuć, poruszyć.

Ogród zen działa sam. Nie wymaga pielęgnacji. Ogród zen można podeptać, wiatr może go zasypać. Wystarczy chwila i jest nowy, inny, żywy. Nie trzeba się o niego bać.

Ogród zen ma dwa pierwiastki: chaos i porządek. Są tam harmonijnie połączone. Tak jak w umyśle człowieka myślącego. W takim umyśle skrajności są wykluczone. Człowiek, który ma w umyśle tylko chaos, jest szalony. Ten, który ma tylko porządek, jest martwy.

Martwi ogrodnicy używają sekatora: przystrzygają wszystko, co burzy ich jedyny możliwy porządek.  Ogrodnicy z ogrodów zen używają grabi: do pobudzania, rozgrzebywania, zmieniania wzorów w swoim umyśle. To najważniejszy przyrząd do myślenia. Myślenia w stylu zen.

Twój umysł jest piękny ale martwy? Nie wahaj się: grabiami go, grabiami!
         *

Wyobraźmy sobie, że przyjmujemy w całości ideę „umysłu zen”. Jakie byłyby efekty? Chyba najważniejszym byłoby podważenie podstawowych idei zachodniej edukacji, szkoły, uniwersytetu. Zupełna zmiana w tej dziedzinie, wsparta dzisiaj rewolucją wirtualności, sieci, Internetu: natychmiastowego dostępu do wszelkiej wiedzy, który staje się faktem. Ten problem mnie dręczy, więc już o nim pisałem. To nie urojenie, ta zmiana jest w toku, nasila się. Kończy się era „wykształcenia” jako inwestycji na całe życie. Uniwersytety nie są już edukacją, są biznesem edukacyjnym. Biznesem, który wciąż radzi sobie dobrze, żerując na naiwności swoich klientów, pożądających „inwestycji w umysł”, inwestycji procentującej przez całe życie. Ta inwestycja właśnie jest dziś urojeniem.
         Przyszłość polega na zamianie tego co jest, w to co będzie. Przyszłość będzie INNA. Tak jak każda dziedzina, edukacja stoi w obliczu przyszłości.

Widmo przyszłości puka do drzwi. Również do drzwi naszych uniwersytetów i instytucji edukacyjnych. Do drzwi naszych pięknych ogrodów wiedzy. Widmo budzi grozę: w ręce trzyma grabie.

***