Homo psychologicus

Ziemia jest dobrym miejscem do kochania.

Nie wiem, gdzie miałbym szukać lepszego.

Robert Frost

            O sprawy gustów nie ma się co spierać. Tak samo jak o osobiste preferencje, poglądy, wartości, style życia. To prywatne sprawy każdego z nas. Ktoś woli wódkę od coca coli lub odwrotnie, itp. Jego sprawa. Nowoczesna cywilizacja pozwala na takie wybory i nie ingeruje w nie. To sukces i zaleta nowoczesnych społeczeństw. Całkowicie to akceptuję i nikogo nie namawiam do określonych upodobań i preferencji. Jednak nakłanianie to jedno, a czym innym jest refleksja nad wyborami jakich dokonują ludzie, nad konkretnymi postawami i sposobami życia, ich konsekwencjami dla pojedynczego człowieka i społeczeństwa. Tu mam właśnie taką refleksję. Chodzi mi o postawę wobec siebie i życia, bardzo dla niektórych atrakcyjną i chyba popularną w świecie dzisiaj. Nazwę ją może mało precyzyjnie, postawą „homo psychologicusa”, czy po prostu będę mówił o „homo psychologicusie” jako - umownie, dość typowym przedstawicielu tej rasy.

            Ów homo to ktoś przekonany, że to co najważniejsze istnieje wewnątrz niego. To jego świat myśli, uczuć, emocji, wspomnień, pragnień, wyobrażeń i planów. Ten świat jest rzeczywisty, jest bezpośredni, to my nim jesteśmy – a świat zewnętrzny to tylko dekoracje, ulotny teatrzyk i ekran, na który rzutujemy naszą „prawdziwą” , wewnętrzną rzeczywistość.

            To pewien rodzaj ludzi: skupionych na własnym wnętrzu, na sobie i w tym wnętrzu poszukujących realnego życia. Tradycyjnie terminem najbliższym tej postawie byłaby „introwersja”, ale homo psychologicus to postawa szersza, często rozbudowana o określone przekonania teoretyczne, różne koncepcje metafizyczne, psychologiczne, często religijne i mistyczne. Psychologicus wierzy w mit psychologiczny, czyli istnienie wewnętrznego świata duszy, który jest gdzieś wewnątrz nas, w głębi. Badanie i przeżywanie tego wewnętrznego świata jest jego podstawową pasją w życiu. Świat zewnętrzny to blada kopia królestwa doświadczeń wewnętrznych. Introwertyczny psychologicus może siedzieć sam i godzinami rozmyślać o tym, jak dwadzieścia lat temu pokłócił się z matką, co wtedy powiedziano, dlaczego i o czym to świadczyło. Nurkuje w swoim świecie urojonym, świecie minionym, którego już nie ma. Tymczasem tak zwany ekstrawertyk siedzi z kumplami w knajpie, pije i opowiada niestworzone historie, żyje tu i teraz. Często introwertyk pogardza prymitywnym ekstrawertykiem i uważa się za moralnie wyższego - w końcu, przebywa w świecie ducha, a nie jak ekstrawertyk, w świecie wulgarnych przyjemności, rzeczy, konsumpcji i zmysłów. 

            Żywiołem psychologicusa jest jakaś forma psychologii która, będąc faktycznie nibynauką, cieszy się niezwykłym poważaniem wśród homo psychologicusów, fascynuje ich i hipnotyzuje z nieodpartą siłą tak jak religia – im bardziej niepojęta i niezrozumiała, tym większy ma urok i siłę oddziaływania. Im więcej niesprawdzonych przekonań i urojeń na temat „duszy” przedstawimy, tym większa ich głębia. Credo, quia absurdum.

            *

            Z punktu widzenia społecznego szeroko rozumiana psychologia i homo psychologicusy jako jej wyznawcy są pożyteczni dla rządzących naszym światem, bo odwracają uwagę od realnych problemów i kierują do wewnątrz ludzką energię, która mogłaby się obrócić w bunt lub skierować na naprawę tych realnych problemów, przysparzając kłopotów tym, którzy nas kontrolują. Religia i psychologia to dwie postawy bliźniacze. Pierwsza odwraca uwagę ludzi od  rzeczywistości i problemów przy pomocy „zaświatów”: czegoś gdzieś tam, tylko nie tu. Psychologia robi to samo, przy pomocy innego świata, świata „w głębi”, czyli duszy, eksploatuje mit psychologiczny. Jedno i drugie to opium dla ludu. Połączmy homo religiosus  z homo psychologicus (zresztą to dość typowe i spontaniczne połączenie). Dwa mity, dwa światy urojone w jednej osobie. Odlot od świata realnego, w dodatku w dwie strony naraz – które okazują się jedną stroną: stroną urojoną…

            *

            Opisane postawy to również zjawiska kulturowe i społeczne. Klasyczną kulturą „duchową” były Indie: cywilizacja skupiona od początku na poszukiwaniu siebie, duszy, absolutu, atmanów, brahmanów, itd. Efekt? Po zderzeniu z cywilizacją mniej duchową a bardziej materialną - kilkaset lat w niewoli angielskiej. Anglicy, ci prymitywni ekstrawertycy, mało interesowali się absolutem. Ich dusze były niewarte funta kłaków – za to karabiny mieli znacznie lepsze. A i funty potrafili liczyć lepiej. Efekt dla Hindusów? Bieda, głód, choroby, zacofanie trudne do porównania z czymkolwiek w świecie, niesprawiedliwość, pogarda i okrucieństwo wobec kast „niższych”, itp. Ciekawe, że wbrew twierdzeniom wielu psychologów, dusza z reguły przegrywa z technologią. Z materią w ogóle.

            Czytałem wspomnienia amerykańskiego filozofa, który został zaproszony na wielki, międzynarodowy kongres psychologiczny. Byli tam przedstawiciele prawie wszystkich krajów świata, oczywiście psycholodzy. W tym czasie trwała wojna a raczej jatka bałkańska, wojny w Afryce, głód, okrucieństwo, czystki etniczne, terroryzm prawie wszędzie na świecie. Światowi psycholodzy bez hamulców korzystali z hojności sponsorów, jedli fantastyczne potrawy, pili świetne alkohole, bawili się… Wygłaszali oczywiście głębokie referaty, dyskutowali o subtelnościach działania umysłu i pieprzyli abstrakcyjne dyrdymały o du… , przepraszam, o duszy Maryni… W przerwach znów popijali dobre wina i wcinali przysmaki na codziennych bankietach. O problemach świata żaden się nie zająknął. Cóż, poznawanie  duszy wymaga poświęceń ciała.

            *

            Homo psychologicus nie chce zmieniać świata. On chce od świata uciec. I widzi drogę ucieczki: w siebie, do wewnątrz. Siebie też nie chce zmienić ani stworzyć. Raczej odnaleźć, odkryć. Wierzy, że on – ten prawdziwy - jest. On już jest gotowy, wspaniały, doskonały. Wewnątrz, gdzieś w środku, trzeba go tylko odkryć, dokopać się do niego. „Ja” to jego „kamień psychologiczny”, lapis psychologicum. Wierzy w zbawienie we wnętrzu.

            Można przekonać człowieka, że za życie odpowiedzialny jest on sam, jego wola, wybory, decyzje, to, co jest w jego wnętrzu. To bardzo przyjemne przekonanie, jeśli odnosimy same sukcesy i żyjemy w raju, który jak nas uczą – sami stworzyliśmy. Gorzej trochę, jeśli świat nie jest rajem, a nasze życie to pasmo nieszczęść i porażek. Więc to ja je wywołałem? Ja za nie odpowiadam ? To kim jestem? Świat jest taki dobry, wspaniały, a ja – nieudacznik, dureń, sknociłem wszystko. Sam sobie jestem winien, lepiej siedzieć cicho, żuć własne klęski i szukać ich źródeł  - w sobie. Ktoś taki jest niegroźny dla status quo. Nie będzie zmieniał świata, naprawiał go. Będzie naprawiał siebie, rozpaczał nad sobą, dłubał w swojej duszy żeby ją uleczyć.

            *

            Homo psychologicus jest rodzajem hipochondryka, studiującego podręczniki medycyny: cokolwiek przeczyta o jakiejś chorobie, znajduje u siebie. Jest jednocześnie przerażony własnym nieszczęściem – jakąś nerwicą, lękiem, urazem, psychozą, itp. które właśnie u siebie odkrył i zafascynowany trafnością tego odkrycia, jest nim olśniony, podziwia potęgę owej nauki, która ujawniła mu prawdę o nim. Psychologicus poszukuje jakiejkolwiek definicji siebie, etykietki, nazwy, która by mu powiedziała kim jest: introwertyk, neurotyk, cerebrotonik, psychastenik. Przyjmie nawet negatywne określenia: psychopata, socjopata, schizofrenik, autystyk, ADHD, zespół Aspergera – cokolwiek wymyślą „fachowcy”, zwłaszcza jeśli jest to poparte psychologiczną „diagnozą” – testem, kwestionariuszem, jakimś cudownym, niezrozumiałym narzędziem, przy pomocy którego wszechwiedzący ekspert od duszy prześwietli go na wylot, odnajdzie jego istotę i przyszpili go etykietką niczym owada w entomologicznej gablocie. Podręcznik DSM powinien leżeć przy jego łóżku i od jego wertowania psychologicus powinien  zaczynać dzień, szukając tam etykietki: kim jestem?

            Ten rodzaj homo czuje strach na myśl, że mógłby takiej etykietki nie mieć. Kim wtedy będzie? Ktoś go zapyta: kim jesteś? A on nie będzie wiedział? Przecież żeby być, trzeba być jakimś, kimś. Nie można ot, tak sobie, być – to niemożliwe.

            *

            Psychologia to w większości ćwiczenie w skupianiu się na sobie, które przechodzi w chorobliwy nawyk, w tę umysłową hipochondrię. Ktoś to dobrze nazwał: selfizm - zła religia, narcyzm. Fascynacja „głębią”, która jest gdzieś wewnątrz nas, głęboka wiara w mit psychologiczny, jakieś chtoniczne dążenie „pod spód”, drążenie, kopanie w głąb siebie, to co nazwałem już „psychogórnictwem”.

            Psychologicus ma sposoby ucieczki od świata: obserwowanie własnych myśli, liczenie oddechów, obserwowanie plam na zamkniętych powiekach, pytanie „kim jestem” i czekanie aż ktoś (?) odpowie. „Odnaleźć siebie”, swoje prawdziwe ja: to racja i sens bytu psychologicusa.

            To  szukanie siebie można porównać do strzelania z korkowca do czarnego kota w kompletnie ciemnej piwnicy. Mamy tylko parę wątpliwości: czy to, co mamy w ręce to korkowiec? Czy on może wystrzelić? Gdzie jest kot? I czy kot rzeczywiście tu jest? To takie szukanie Prosiaczka tam, gdzie go nie ma, o czym kiedyś wspomniałem.

            *

            Homo psychologicusy są, jak powiedziałem, cenieni przez władców tego świata. Politycy ich lubią, bo taki psychologicus nie interesuje się światem, ekonomią, niesprawiedliwością, biedą, kryzysami. Siedzi sobie w duszy i buduje wokół siebie obronny mur odcinający go od świata. Albo pisze książki typu „dlaczego introwertycy są bardziej wartościowi niż ekstrawertycy?”*. Homo psychologicus jest wymarzonym obiektem działań takich polityków, manipulatorów, hochsztaplerów, kapłanów. W świecie realnym porusza się niezgrabnie, naiwnie, to nie jego żywioł, najchętniej ucieka z tego świata w głąb własnej duszy.

            Jest inna grupa ludzi szczerze kochających psychologicusów: to psycholodzy, psychoterapeuci, psychiatrzy, doradcy psychologiczni. Oni psychologicusów kochają, bo z nich żyją. Ich porady sprowadzają się do zasady: zajmijcie się swoją duszą, a my zajmiemy się waszymi pieniędzmi.

            *

            Psychologiczne teorie są zasłoną dla prawdziwych problemów. Zazwyczaj te teorie sugerują, jawnie lub ukrycie, że te „prawdziwe” problemy i ich przyczyny - są wewnątrz  nas. Lepiej (dla niektórych) twierdzić, że jesteśmy leniwi, mamy słabą wolę, nie dbamy o zdrowie, lekkomyślnie wydajemy pieniądze, poddajemy się nałogom. Można wtedy przenieść odpowiedzialność za własne życie na jednostkę, a milczeć o niesprawiedliwości, biedzie, łamaniu praw ludzkich, problemach ekonomicznych, wojnach i  bezrobociu, złej służbie zdrowia, itp. To zresztą dla psychologicusa tematy straszne, nudne i odrażające: takie mało duchowe.

            Świat jest koszmarną rzeźnią, w której miliony ludzi giną, umierają, cierpią, są mordowani, itd. Równocześnie kilkaset tysięcy innych grabi wszystko, rzyga bogactwem, nie wie co zrobić z życiem w którym jest już wszystko, czego mogliby zapragnąć.

            Wrażliwy człowiek nie może tego znieść. Chce uciec. Czuje trwogę. Więc ucieka. Dokąd? Polskie przysłowie: jak trwoga, to do Boga. Tak, to jest jedna droga, dziś już jakby mniej uczęszczana. Druga, nowocześniejsza, to psychologia: ucieczka w duszę. Jak trwoga, to do duszy. W duszę można uciekać bez końca, bo jest niezgłębiona, bez dna i  nie wiadomo, czy w ogóle jest. Można tylko mieć obawę, czy uciekamy we właściwym kierunku  i czy poznamy, czy i kiedy już tę duszę osiągnęliśmy.

            *

            Czy można podać jakieś wnioski? Powtórzę: nie chcę nikogo namawiać do wyboru postawy i stylu życia. Mogę tylko ostrzec, że postawa homo psychologicusa może stać się rodzajem choroby umysłowej. Jej główne objawy to osłabienie kontaktu ze światem, skupienie na sobie, egocentryzm i poszukiwanie  we własnym mitycznym „wnętrzu” tego, co można znaleźć tylko na zewnątrz, osłabienie zdolności radzenia sobie w życiu.

            Dobrze byłoby świat trochę „zdepsychologizować”. Nie wychowywać i nie kształtować ludzi na homo psychologicusów. Kształtować ludzi żyjących w realnym świecie, potrafiących ten świat zmieniać i tworzyć. Jak to już filozofowie zauważali – innego świata nie mamy.

            Z drugiej strony, w tym świecie każdy znajdzie jakieś miejsce. Jak w mieście zobaczysz psychologicusa zagłębionego w duszy, pomóż mu przejść przez ulicę, żeby nie wpadł pod tramwaj. W końcu psychologicus też człowiek.

            ***

* Np.: Marti Olsen Laney: The Introvert Advantage: How to Thrive in an Extrovert World. Workman Publishing Company, 2002