Ciemno i płytko

Lubimy doszukiwać się wszędzie „głębi”. Może to nawyk przeniesiony z widzenia? Widzimy dziurę w ziemi. Ciemno? Nic nie widać? Aa, to głęboko! Często nas to gubi, bo widzimy głębię, a to tylko niejasność i brak logiki. Nie wszystko co ciemne jest od razu głębokie. Głębia? Może tylko zwykły bełkot? Łatwo nas nabrać na głębię. Trzeba coś zaciemnić, zamącić, i wtedy mówimy: no tak, to głębokie.

Bywa, że głębia to taki rodzaj optycznego złudzenia, zjawiska zwanego w malarstwie trompe l’oeil . Polega to na tym, że malarz na płaszczyźnie maluje trójwymiarową przestrzeń, na przykład mur w którym jest przejście, korytarz, a na jego końcu piękny ogród. Jeśli sztuczka jest udana, to chcemy wejść w korytarz i walimy głową w ścianę. Jest wiele teorii, zwłaszcza w obszarze pseudonauk, które tak działają. Jasne i głębokie, piękne. Ale próba ich zastosowania może się skończyć potężnym guzem na głowie. Lepiej podziwiać z daleka, czytać, dyskutować. Poza tym powinien być na nich napis „Uwaga! Nie stosować w życiu!”

Nie w każdą głębię warto się zagłębiać. To tak jak z pozornie głęboką wodą: dajemy nurka głową w dół i możemy łbem uderzyć w dno. Z głębiami lepiej uważać. Czasem głębia to głównie dno. Stary problem: czy lepsze są idee głębokie ale ciemne, czy płytkie, ale jasne? 

Czy nie można by i to i to? Czyli głęboko, ale jasno? Obawiam się, że nie. Bo co to jest „jasność” (intelektualna)? To przyzwyczajenie do pewnych schematów myślenia i widzenia, nawyk. Jeśli myślimy znanymi schematami, to wszystko jest jasne. Jeśli pojawia się nowy schemat, wydaje się trudny, nawet szokujący. Wtedy, w najlepszym razie mówimy że jest „głęboki”. Głęboki: w porównaniu z płycizną naszych nawyków. Jasność to nie stan świata. To stan naszego umysłu.

To tak jak z oświetleniem: mieszkamy przez lata w pokoju gdzie pali się słaba żarówka i myślimy, że jest jasno. Nasze oczy się przyzwyczajają. Różnicę widać, kiedy instalujemy halogenowy reflektor. Oślepia nas, jest za mocny. To samo z poglądami: głupie, płytkie? Ale znane, czyli jasne. Dla starożytnych Greków świat był płaski. Wszystko było jasne.

Mózg przyzwyczaja się do ciemności. A raczej do ciemnoty. Własnej. Dajmy mu nowe światło, nowy schemat, a poczuje się oślepiony. Widzę ciemność, ciemność! Ciemno? Czyli głęboko. Ależ głęboka ta moja nowa idea! Ta głębia nas często straszy, trochę się jej boimy. Trzeba się przyzwyczaić. I znowu wszystko staje się jasne. A jak jest takie jasne, to widzimy dno. I myślimy: coś tu płytko. Jakaś głębsza myśl by się przydała? I wymyślamy: coś zagmatwanego, niepojętego, „głębokiego”. Ale wystarczy trochę więcej światła – i głębia znika. Okazuje się płycizną. Chcemy głębi, a walimy głową w ścianę. No i tak się kręci nasz umysł…

           

***