Psychologia neandertalska

  

Wypatrując odpowiedzi,

Szukając wyjaśnień,

Ale żyjąc bez nich

                     Ernst Pöppel

            Przeczytałem wypowiedź psychologa, który krytykował pewne poglądy za to, że „pomijają ustalenia nauki o tym, jak działa człowiek”. To zdanie przykuło moją uwagę i wręcz mną wstrząsnęło. Jak to, więc istnieją naukowe ustalenia tego, jak działa człowiek? A ja tych ustaleń nie znam, żyję w mroku ignorancji, ciemnocie? Pół życia spędziłem na poszukiwaniu właśnie tego: „ustaleń, jak działa człowiek”. I co? Nic. Żadnych ustaleń. Żadnej wiedzy. Każdy byłby wstrząśnięty.

            Chociaż… zacząłem nad tym myśleć. I – tak, znam pewne zasady, „ustalenia”. Są trzy. Problem w tym, że są dość paradoksalne i – choć dotyczą człowieka, niezbyt dokładnie mówią „jak on działa”. Ale do rzeczy. Tłumaczenie skąd się te zasady biorą, wymagałoby napisania książki (lub kilku książek).

            Zasady „działania człowieka” to :

I.        Zasada różności: działania ludzkie nie są wynikiem określonych, konkretnych, pojedynczych  „przyczyn”. Są współwarunkowane  miriadami czynników od genów, fizjologii, epigenetyki, środowiska itd. do osobistej historii życia. Te czynniki łączą się, wchodzą w interakcje, układy, zależności. Najkrócej opisuje to stara zasada: różni ludzie w różnych sytuacjach z różnych przyczyn zachowują się różnie.

II.     Zasada dynamiki: uwarunkowania ludzkich zachowań są dynamiczne, zmienne, zmieniają miejsca, lokalizacje, układy. Świat ani człowiek nie jest rzeczą, strukturą, lecz procesem i zmianą. Wszystko płynie, przekształca się i tworzy nowe układy, zmieniające to, z czego się składają. I tak praktycznie bez końca.

III.  Zasada losowości: uwarunkowania ludzkich zachowań są losowe. Złożone układy mają to do siebie, że drobna zmiana w warunkach początkowych powoduje duże i nieprzewidywalne zmiany jako efekty. Ktoś wybiera się w bardzo ważną podróż. Jedzie na lotnisko. Po drodze łapie gumę. Ucieka mu samolot. Banalne. A skutki? Zupełna zmiana w historii życia w następnych paru latach… Los. Przypadek. Idea mocno nienaukowa. A życiu jest wszechobecna.

            Wszystkie zasady działają jednocześnie – wytwarzając niewyobrażalnie złożoną, ruchomą i nieprzewidywalną całość, której pojęcie dla naszego umysłu jest wykluczone – przekracza jego „moc obliczeniową”. Ta całość to nasz świat. My jesteśmy tym światem. A życie jest złożone, zmienne i nieprzewidywalne. Jest jak obłok pędzony wiatrem. Improwizacja, twórczość i przypadek. Oto cała mądrość. Mądrość negatywna. Wiem, że nic nie wiem. Co wcale nie jest głupstwem. Pewnie, że lepiej brzmi: “poznałem tajemnice ludzkiej duszy” niż “człowiek jest złożonym systemem dynamicznym”. Co kto lubi.

            *

            Teoria systemów i teoria złożoności – chaosu istnieją od kilkudziesięciu lat. Każdy psycholog jest uczony, że mózg to dynamiczny układ, złożony z miliardów neuronów, dendrytów, synaps, a ich aktywność to właśnie nasz umysł. Jeśli zmieniamy perspektywę i widzimy nie mózg, ale człowieka w świecie, to „specjaliści od ludzkiego działania” ciągle myślą kategoriami: skutek – przyczyna, bodziec – reakcja, S – R, geny – środowisko, natura – kultura… Ręce opadają.

            Wymienione zasady i ich skutki mogą być rozumiane jako pesymizm, agnostycyzm i podobne…  Czy nie mam czegoś bardziej pozytywnego? Oczywiście, że mam. Wszyscy to mamy, dlatego nie będę nikomu niczego dawał.

            Jak sobie radzimy na co dzień – z problemami społecznymi, relacjami z innymi ludźmi? Otóż ewolucyjnie jesteśmy przygotowani do takich kontaktów. Mamy pewne kompetencje umysłowe, które można nazwać „psychologicznymi”. Jest to taka psychologia z którą się rodzimy, którą została ukształtowana ewolucyjnie, gdzieś w czasach neandertalskich – proponuję nazwać ją „neandertalską”. Ma już chyba kilkaset tysięcy lat. Inne nazwy to psychologia potoczna, „teoria umysłu”, folk psychology, belief-desire psychology i jeszcze inne.

Nie ma tu miejsca na szczegóły. Krótko powiem, że taka psychologia neandertalska zawiera parę przekonań: że inni ludzie mają umysł (są świadomi). Że mają pewne pragnienia (desires) i przekonania o rzeczywistości (beliefs). Jeśli te dwa współdziałają, tworzą  intencje, zamiary (intentions), które w sprzyjających okolicznościach prowadzą do działania. Nawet tak rozumiana psychologia „belief- desire” wydaje się skomplikowana. Neandertalczycy – i my dzisiaj, działamy jeszcze prościej. Istota psychologii neandertalskiej to spostrzeganie ludzkich intencji, zamiarów. Ucieknie, czy przywali mi maczugą? Skoczy, czy zacznie rozmawiać? Rzuci broń czy strzeli? To zdolność do widzenia takich całości „zamiar-działanie” u konkretnego człowieka, w konkretnej sytuacji.

            Nie ma tu żadnego „wyjaśniania”, nawet słowo „rozumienie” jest na wyrost, bo właściwie niewiele rozumiemy. Neandertalczycy nie mieli czasu na rozumienie. Chcieli przetrwać. Ich psychologia to odczytywanie cudzych intencji, zamiarów, odczytywanie całości „intencja – działanie”. Tak można tę „psychologię” streścić, formułą I-D. Trzeba tu podkreślić słowo „odczytywanie” – właśnie tak, nie rozumienie ale odczytywanie, tak jak odczytujemy znak drogowy lub cyfrę. Takich symboli nie „rozumiemy” w żadnym głębokim sensie, po prostu je odczytujemy. Sedno w tym, że żaden zamiar, intencja, nie jest czysto „umysłowy”. Przejście od intencji do działania jest płynne, jest ucieleśnione (embodied), dlatego obserwator, mając pewne do tego zdolności, może „zaobserwować” intencje drugiego człowieka: drobne fizjologiczne i behawioralne oznaki ujawniają tę intencję – i pozwalają się do niej przygotować: zareagować na nią.

            Psychologia neandertalska działa tylko sytuacyjnie, tu i teraz, ad hoc, w konkretnych relacjach między ludźmi. Nie ma w niej reguł ogólnych, żadnych abstrakcyjnych teorii (neandertalczycy chyba nie byli w tym dobrzy). Nie potrafimy wyjaśnić siebie, nie potrafimy rozumieć innych i siebie albo nam się zdaje że potrafimy. Mimo to nasi przodkowie przetrwali i nam się też dość udaje. Działamy sytuacyjnie, konkretnie, doraźnie; tak, jak żyjemy. Odczytujemy intencje tych, którzy są w danej chwili ważni. Koń… tzn. neandertalczyk – jaki jest każdy widzi. To wystarczy. Reszta naszych relacji z ludźmi to przelotne zainteresowanie lub obojętność. 

            *

            Mówienie o tym, że nauka ustaliła jakie są „zasady działania człowieka” to skrajny optymizm, albo niewiedza o tym czym jest nauka, albo głupota, albo cynizm. Albo wszystkie na raz lub ich różne kombinacje.

            Doświadczając siebie i ludzi możemy sobie powiedzieć, że nasze życie ma tysiące uwarunkowań, jest zmienne i nieprzewidywalne. Wszelka „psychologia” może być wyłącznie praktyką codziennego życia. Albo jest obłokiem abstrakcyjnych urojeń, chmurą mniemań, jakie – jeśli jesteśmy dostatecznie naiwni – bierzemy za „prawdę” o ludziach.

            Nie możesz się z tym pogodzić? Trudno. Zawsze możesz  - w przypadku życiowych trudności i ważnych decyzji - sięgnąć do książek o tytułach „Psychologia jakaś /czegoś /czegokolwiek…”, "Psychologiczne coś /czegoś /cokolwiek…”,  itp. Przeczytaj jeszcze kilka metrów bieżących takich podręczników psychologicznych. Gdzieś w okolicach dziesiątego - jedenastego metra (jeśli będziesz miał szczęście) – odkryjesz dokładne reguły ludzkiego życia i krzykniesz: eureka! Znam tajemnicę ludzkiej duszy i świata! Będziesz wtedy żyć szczęśliwie i mądrze, w sposób całkowicie naukowy. Powodzenia.

            Czytając książki można skończyć studia i uzyskać dyplom specjalisty od ludzkich działań. Żeby rozumieć ludzi, trzeba z nimi żyć i...  i co? Robić to, czego nie ma w książkach. Na co nie ma abstrakcyjnych reguł. W ogóle nie ma reguł. Jest rozumienie intencji i reagowanie na nie. I tak toczy się światek.

            Przeczytałem też zdanie pewnego naukowca, fizyka: "Piękno nauki - na dłuższy dystans - to jej brak subiektywizmu". Jeśli tak, nasze życie nigdy nie będzie miało wiele wspólnego z nauką. Ci, którzy to rozumieją, powiedzą: na szczęście.

            ***