Pustynie, granice, drogi...

[ten tekst, jak kilka innych, był kiedyś publikowany w piśmie »Gestalt«. Było to dawno i dziś nie zgadzam się już z wielu własnymi, „psychologizującymi” myślami. Zamieszczam to, bo w komentarzu do posta poniżej pani K. mówi o granicach, jako czymś ważnym. Też tak dalej myślę: niech ten tekst będzie moim głosem w rozmowie].

            Świat zaczął się od stworzenia granic. Bóg oddzielił światło od ciemności. Jednak zrobił to niedokładnie (nie dziwmy się - miał na wszystko tylko sześć dni). Stąd między światłem a ciemnością jest ogromna przestrzeń szarości, półmroku, o różnych odcieniach. My poruszamy się w tym półmroku. Jeśli chcemy pokazać dokładnie,  w którym miejscu światło zmienia się w ciemność, jesteśmy skazani tylko na własną decyzję. I tego nic już nie zmieni. Zostaliśmy wygnani z raju, miejsca bez granic...

            *

            Nasz świat jest zbiorem przedmiotów i zdarzeń, procesów i właściwości, pomiędzy którymi granice i przedziały są szare, niejasne. Jest to świat zbiorów rozmytych. A przecież działając, musimy mieć granice, umożliwiające decyzje, musimy wiedzieć, gdzie jest to a gdzie nie-to, bo tylko wtedy wiemy kiedy robić tak a kiedy nie-tak. Brak granic paraliżuje, rozmycie między dobrym i złym prowadzi do rozmycia między działaniem a niedziałaniem. Brak granic to problem, to dla niektórych horror. Boją się panicznie pustej przestrzeni, nie pokreślonej liniami i podziałami. Wszyscy cierpimy na agorafobię, tylko jedni z nas boją się przestrzeni materialnej, inni - niematerialnej. Być może ta „zwykła agorafobia” jest symptomem tej drugiej, symptomem lęku przed światem bez granic. Jesteśmy w sytuacji eksperymentalnego psa, który nauczył się reagować inaczej na koło a inaczej na elipsę, a później eksperymentator zaczął stopniowo zmniejszać różnicę między kołem a elipsą. Wielu z nas już dziś nie wie, czy cały świat to już koło, czy jeszcze elipsa? Lub odwrotnie. Tak jak różne psy w laboratorium, różnie radzimy sobie z tym problemem braku granic. Niektórzy nie radzą sobie w ogóle - są ofiarami granic, ich braku, nieumiejętności ich wyznaczenia lub przekonania, że tylko oni są powołani do wyznaczania granic.

            *

            Według stosunku do granic moglibyśmy zdefiniować inaczej tradycyjną psychopatologię. W tym nowym ujęciu głównym kryterium zaburzenia lub choroby byłaby rola granic. Powstałyby takie oto opisy:

Neurotyk  - paraliżowany strachem przed przekroczeniem granic, przepełniony winą i wstydem, że je gdzieś, kiedyś, przekroczył, naruszył. Jego granice są dotkliwe, sztywne, ich dotknięcie sprawia ból, neurotyk wciąż myśli o tym aby się do nich nie zbliżyć za bardzo lub by zbudować je dokładnie tam, gdzie trzeba, należy, powinien.

Paranoik - budujący granice, uszczelniający je, ciągle baczny na to, kto i gdzie je przekracza. Bezustannie widzi tych, którzy chcą przeniknąć w jego kierunku, podejmują wyrafinowane i zawiłe starania aby granice złamać, przeniknąć, rozmyć. One tymczasem muszą być mocne i wyraźne, dlatego jest podejrzane, jeśli zaniedbuje się je. Świat to różne światy: wewnątrz i zewnątrz, poza granicami, ja - oni,  my - wrogowie, my - obcy.

Schizofrenik - nie mający granic i cierpiący z tego powodu, nieistniejący, rozproszony, niespójny, nieoddzielony od  nie-siebie. Byt przepływający chaotycznie z jednego obszaru w drugi, mieszający różne światy, języki...

Chory na depresję - ten, w którym smutek wyszedł z właściwych mu granic, stał się „nie na miejscu” i zajął miejsce innych uczuć, wdarł się w ich obszary, granice okazały się za słabe dla niego. To człowiek nie dysponujący granicami odpornymi na smutek lub lęk, jego granice wewnętrzne wykonane są z materiału, który rozpada się przy zetknięciu z tymi uczuciami.

Psychopata - nic nie wiedzący o granicach. Nie ma ich poczucia. Jest jak ślepy nietoperz pozbawiony swojego radaru. Słyszy, że inny mówią o granicach, jest tym zainteresowany, chciałby wiedzieć, czym one są, jednak nie czuje tego. Zadzwoni do ciebie w środku nocy, kiedy śpisz, żeby zapytać co słychać - czy rzeczywiście istnieje jakaś granica między dniem a nocą? Wypchnie cię z jadącego pociągu, bo właściwie „zewnątrz” i „wewnątrz” nie różnią się tak bardzo, nie widać granicy pomiędzy nimi. Tak jak pomiędzy życiem i śmiercią.

            *

            Nie umiemy istnieć bez granic. Zawsze przecież one nas otaczają. Co to znaczy „bez granic”? Żeby być sobą, takimi jakimi chcemy być, potrzebujemy granic, są one konieczne do naszego istnienia. Bez nich rozpadamy się, znikamy, nie mamy naszego drogocennego „ja”: przecież ja to głównie granica: po jednej stronie „ja”, po drugiej - „nie ja”.  Nawet jeśli to wiemy, pojawia się cięższy problem: jeśli granic nie ma, nie widzimy ich, to kto ma je ustanowić, w których miejscach je wytyczyć? Kto je konstruuje, określa ich elastyczność, przenikliwość, twardość?

            Granice są naszym problemem. Problemem egzystencji, praktyki, życia codziennego, terapii. Są wszędzie. Musimy je, chcąc nie chcąc, tworzyć, przekraczać, omijać. Dzięki granicom dokonujemy transgresji, przypisanej niemal do naszej istoty. Problem granic jest jednym z podstawowych problemów egzystencjalnych, choć, ciekawe, jakby go nie zauważamy. Jest problemem zbyt dużym, abyśmy go mogli zobaczyć w całości.

            *

            Niektóre granice są wbudowane w świat fizyki i przyrody: znamy je jako ograniczenia, granice naszych pragnień sił, możliwości. Poza granicami naturalnymi otaczają nas granice dodane przez innych ludzi lub przez nas samych. Wiadomo: ludzie dzielą się na tych, którzy wszystko dzielą na dwie kategorie, i na tych, którzy tego nie robią.

            Oprócz natury i nas samych nikt nam już granic nie stawia. Bóg - pierwszy twórca granic - podobno umarł. Jeśli tak, to jednocześnie z Bogiem - konstruktorem i strażnikiem granic, upadł zewnętrzny czynnik dyktujący nam granice; niektórzy z nas jeszcze o tym nie wiedzą, nie wiedzą, że teraz nam przypada obowiązek mówienia sobie: stąd - dotąd, tyle - dość, itp. A więc znów jesteśmy w roli Boga, który oddzielał: światło od ciemności, ziemię od wody, rajski ogród od reszty stworzenia...  Wielu nie zdaje sobie jeszcze sprawy, jak ciężki to obowiązek i jak trudno będzie nam się go nauczyć. Jak trudno żyć, kiedy odpowiedzialności nie można już przesunąć na kogoś.... Nie tylko neurotyk i człowiek chory nie może unieść brzemienia, jakim jest zadanie wytyczania granic. Praktycznie każdy z nas tego nie umie - dlatego szukamy kogoś, kto nam da granice, kto nas ograniczy. Samoograniczanie jest równie charakterystycznym rysem człowieka, jak przekraczanie granic.

            *

            Codziennie spotykamy specjalistów od granic, którzy chcą nam pomóc: stawiają granice. Burzą je i usuwają. Tłumaczą, że granice są fikcyjne lub wymyślone, mocniejsze niż myślimy lub nie ma ich wcale. Dla egzystencjalnego pomocnika i terapeuty ważne jest pytanie: którym ludziom należy granice stawiać, wytyczać, a którym - burzyć? Komu wytłumaczyć, że granica to twardy kamienny mur, a komu - że granica to tylko życzliwy napis: w tym miejscu bądź ostrożny? Kogo z nas niszczą granice lub ich nadmiar, a kogo niszczy ich brak? Pomylenie tych pytań lub błędna odpowiedź to błąd w sztuce. A więc pytajmy przy każdym przypadku: czy psychoterapia to uczenie granic? Czy braku granic?

            *

            Z przypowieści Zen: mnich mówi: patrz, flaga się porusza. Na to drugi: nie, to wiatr się porusza. Przechodzący patriarcha: Ani wiatr, ani flaga. To umysł się porusza.

Wobec tego, co jest wewnątrz, a co zewnątrz? Umysł na wietrze? Wiatr w umyśle? Na czym polega różnica?

            Widzimy i odczuwamy mocno granice na zewnątrz nas. A jednak są one mniej wyraźne niż sądzimy: świat zewnętrzny przenika w nas - tak jak powietrze, którym oddychamy: czy jest ono czymś zewnętrznym, czy wewnętrznym? Czy nasze zmysły są „sondą” sięgającą w świat zewnętrzny, czy też ten świat wnika do wnętrza naszych umysłów? Czy świadomość jest „wewnątrz” czy „zewnątrz”? Czy świadomość można pogodzić z granicami? Pokusiłem się kiedyś o swoją definicję świadomości: określiłem ją  jako „bycie jednym z....”, jako nieobecność granic. Im mniej granic, tym więcej świadomości? Wciąż nie jestem tego pewny, jednak wiem, że możemy uzyskiwać świadomość większą, silniejszą, a jest to jednoznaczne z tym, że doświadczamy „bycia jednym z” coraz większą liczbą rzeczy, obszarów, ludzi... doświadczamy ich jako jedno. Jeśli jesteś jednym z..., łatwiej ci postawić sobie inne granice: granice własnej złości, nienawiści, strachu. Czy będziesz agresywny wobec tego, czego jesteś częścią, co jest tobą? Taki paradoks - lub może rzecz oczywista: usuwanie jednych granic ułatwia stawianie innych.

            *

            „Wszystko jest dla mnie obce, włączając w to większość mnie samego” (John Fowles). Być może ostrzejsze są granice nie zewnątrz nas, lecz wewnątrz, tylko że tych ostatnich nie odczuwamy tak mocno, nie wiemy gdzie są, i co jest poza nimi. I to jest ważne: najsilniejsze są granice, których nie odczuwamy. Najpierw trzeba je odczuć, doświadczyć, żeby je przekroczyć lub pokonać. Dlatego tak ważne są doświadczenia bezsilności, bezradności w życiu: po tych doświadczeniach wiemy, gdzie są granice - i możemy je obalać lub przekraczać - jeśli mamy odwagę. Lub pozostać wewnątrz naszych granic.

            *

            Zdolność samoograniczania jest obosieczna: hamuje to, co mogłoby nas zniszczyć. Hamuje też nasz rozwój, nasze możliwości. Niedobre jest budowanie granic od góry, nad naszą głową. Chodzimy wtedy całe życie zgarbieni: boimy się uderzyć głową w twardy sufit tuż ponad nami. Może rzeczywiście ciało niektórych ludzi wyraża fakt, że żyją oni w piwnicach? Przekonano ich kiedyś: wyżej siebie nie podskoczysz.

            *

            Granice są źródłami wojen, wewnątrz i zewnątrz nas, dosłownie i w przenośni. Trzeba je ustawiać ostrożnie. Nie możemy tego robić sami - ale do jakiego rozjemcy się odwołać? Świat dzisiaj jest światem ludzi inaczej definiujących swoje granice. Właśnie to, że każdy z nas ma swoje, staje się problemem: kiedyś, dawno, granice były niemal w całości wspólne, dziś istnieją indywidua i małe grupki żyjące w innych granicach: moralności, tego, co można i nie można, co dobre i złe, co wartościowe i nie. Każdy z nas ma swoje granice, wewnątrz siebie i na zewnątrz, przez całe życie przesuwa je, dopasowuje, i nie wiadomo kiedy wkraczamy w granice cudze, a to już rodzi problemy...

            Jeśli nie ma w sprawach granic najwyższych autorytetów, musimy robić to, co robią państwa i narody: jeśli wejdą w spór graniczny, mają do wyboru wojnę albo negocjacje. To samo mamy do wyboru wszyscy: granice ustalają ci, którzy są po obu stronach; nigdy ten z jednej strony. Granice nie tylko dzielą, ale  łączą. Jeśli ktoś zmienia granicę dookoła siebie, zmienia też granicę dookoła swojego sąsiada. Praktycznie wszystkie granice mają charakter społeczny. Rodzimy się w świecie skonstruowanym przez kogoś. Jakkolwiek mgliście, doświadczamy natychmiast granic: przyjemne - przykre, jasne - ciemne, złe - dobre. Osoby znaczące to te, które pokazują nam, gdzie przebiegają granice. My tych granic nie widzimy, ale wierzymy, że granice są i potem zaczynamy je widzieć. Niektórzy z nas dorastają do samodzielności i widzą, że granice są złudą i że oni mogą je przeprowadzić inaczej - nawet jeśli tym z drugiej strony granic się to nie podoba. W tym ostatnim przypadku wracamy do punktu wyjścia: wojna - albo rozmowy.

            *

            Wyobrażam sobie psychologię i psychoterapię jako praktyczną sztukę ustanawiania i zmiany granic w życiu ludzkim. Jesteśmy (lub niektórzy z nas są) nomadami, pionierami z Dzikiego Zachodu (lub z jakiejkolwiek innej dzikiej okolicy, czyli takiej, gdzie nie ma granic - podobnie jak w raju), z pustyni. Działamy zgodnie z zasadą: gdzie my - tam nasze granice. Niektórzy wędrują tak całe życie, nie przejmując się granicami. Czasami brak granic męczy ich lub niszczy, gubią kierunek, wołają o pomoc, giną na pustyni. Większość z nas staje się z biegiem czasu spokojnymi osadnikami i widzi granice wokół siebie jako istniejący „od zawsze” - twór natury. Dla jednego człowieka pustynia jest barierą. Dla innego - drogą.

            ***