Świat (ze) słów

Najpierw cię ignorują, potem cię ośmieszają, potem walczą z tobą.

A potem zwyciężasz.

Mahatma Gandhi

            To co się pisze na tym blogu często mnie samego zaskakuje (i o to chodzi). Pewne tematy pojawiają się częściej niż inne, nawet wbrew moim oczekiwaniom i intencjom. Na przykład nigdy specjalnie nie fascynowałem się problemami języka, lingwistyki, nie cierpię gramatyki i teorii z nią związanych. Właściwie to brzydzę się językiem samym w sobie, jako odrębnym przedmiotem badań. Dla mnie to zjawisko mało atrakcyjne, choć – fakt – trudno się bez niego obejść. A tu – okazuje się, że bardzo często pojawia się w tym blogu właśnie to: język, pojęcia, ich rola, sens, przydatność.

            W tych lingwistycznych, a nawet metalingwistycznych ćwiczeniach mamy od niedawna potężne wsparcie techniczne, typowe dla naszego wirealnego świata. Jest to program Ngram Viewer, który mnie, przyznaję, zafascynował od pierwszej chwili. Jest to rodzaj wyszukiwarki stworzonej przez Google, która „przekopuje” (datamining) wszystkie książki dostępne dla Google i pokazuje częstość występowania w tych tekstach poszczególnych słów lub ich konglomeratów, zlepków. Do wyboru mamy kilka języków, oczywiście nie ma tam polskiego, bo my jesteśmy na peryferiach cywilizacji i chyba żadnych ważnych tekstów ani pojęć do niej nie wprowadzamy. Trudno, czy się to komuś podoba czy nie są teksty w angielskim. Tym językiem mówi gdzieś z miliard ludzi, w tym ci, którzy są najbardziej aktywni w tworzeniu współczesnego świata, cywilizacji i ich narzędzi. Tymczasem powinno nam to wystarczyć. Ale do rzeczy. Ngram Viewer jest – można powiedzieć – filozoficzną zabawką, ale to coś więcej. To niezwykłe narzędzie badania języka, właściwie całej kultury i to kultury w ruchu: jako dynamicznego procesu zmian i przekształceń pojęć które tworzą nasz świat. Przypuszczam, że wkrótce powstanie cała „ngramologia” wykorzystująca to narzędzie do badania społeczeństwa i kultury. (Właściwie już jest. Nazywa się culturomics).

            »Ngram Viewer« pokazuje coś, o czym nieraz pisałem i inni się jakoś do tego dopisywali, komentowali. Pojęcia umierają, odchodzą na cmentarze martwych idei. Pojawiają się nowe. Język i tworzenie świata jest ciągłym procesem. Kto kurczowo trzyma się starych pojęć i wyobrażeń,  ten praktycznie już jest na tym cmentarzu – tymczasowo mentalnym.

Program jest absolutnie łatwy i nawet zatwardziały humanista posłuży się nim bez stresu.

Po prostu kliknij w ten link i jesteś w domu:  Google Ngram Viewer.

            W programie wybiera się język danego korpusu tekstów, zakres czasu, stopień wygładzenia krzywej częstości. Szukane słowa można wpisywać w większej liczbie, oddzielając je przecinkami. To wszystko. Dalej jest już niesamowita przygoda z pojęciami.

*

            Przykłady. Wrzućmy dla zabawy na przykład „szubienica” (gallows): kiedyś niezbędny element małej architektury w każdym szanującym się mieście, łącznie z delikwentami stanowiącymi załącznik do tego narzędzia. Albo inny przykład: „gilotyna” (guillotine). Szczyt popularności: około roku 1800. Zdziwienie? Chyba nie. Urządzenie bardzo w tych latach funkcjonalne i użyteczne. Miało duże obciążenie – heavy duty. Dziś niemal zapomniane. Cóż, świat schodzi na psy.

            Parę innych analiz: słowo „pewność” (certainty):  wyraźny zanik, upadek. Kto  dziś może być pewny czegokolwiek? Za to „ryzyko” (risk) jest wszędzie, szybuje w górę, jest wszechobecne: trudno się nie zgodzić. Jak ryzyko, to i potrzeba bezpieczeństwa (safety) – i fakt: gwałtowny wzrost częstości tego słowa. Poezja (poetry)? Nigdy jeszcze nie było tak źle. Robimy się zdecydowanie mało sentymentalni. Sekularyzacja jest widoczna: religia (religion) od dawna w dołku, podobnie dusza (soul) – zdecydowany spadek. Psychoterapia (psychotherapy) również leci w dół, choć od niedawna. Psychologia (psychology) też od jakichś 20 lat się wycofuje. Jak to połączymy ze sobą, to chyba rację ma przewidywanie że ta niby nauka zniknie na równi z innymi niby naukami, jak teologia, alchemia, astrologia, i inne logie. Co ciekawe jest słowo „duchowość” (spirituality), które wzlatuje i robi ogromną karierę. Może więc religia, dusza, psyche – nie, ale jakaś duchowość tak? Naprawdę ciekawe.

            Chyba wystarczy. Tych analiz można zrobić miliony. Nawet jeśli liczba najważniejszych słów używanych na co dzień nie przekracza tysiąca, to liczba możliwych kombinacji jest astronomiczna. Można wyszukiwać pewne charakterystyczne kombinacje i sprawdzać określone hipotezy.

*

            Jeśli znamy tendencję zaniku lub pojawiania się pewnych pojęć, to może potrafimy ogólnie przewidzieć w jakim kierunku idzie aktualna kultura, mentalność, umysłowość?

Widzimy, które pojęcia odchodzą na cmentarz idei. RIP. Widzimy, które nadchodzą. To że jedne nadchodzą a inne odchodzą, oznacza, że nasz świat się zmienia, że będziemy żyć w innym świecie. To, co dziś jest ideą, jutro zamieni się w formy materialne, praktyki społeczne, instytucje i sposoby życia. Powtarzam to ciągle: idee tworzą formy. Jak tam ktoś powiedział: ”nie ma nic potężniejszego niż idea, której czas właśnie nadszedł”.  Może więc śledzenie dynamiki różnych idei powie nam z grubsza co nadchodzi, co będzie potężne niedługo a co odejdzie w zapomnienie?

            Jak napisano u dołu programu: run your own experiment. Zabawa jest świetna: ale, jak mówię, to coś więcej niż zabawa. To niezwykła diagnoza współczesnej kultury.  Ngram Viewer to z pozoru proste narzędzie statystyczne, jednak dające niesamowity wgląd w to, co dzieje się w naszym świecie kształtowanym – tworzonym przez język.  Powiedziałbym, że u podstaw tego programu leży filozoficzne założenie: dusza świata składa się ze słów.

            Ja też zachęcam do eksperymentowania. W języku jest, powiedzmy, kilka tysięcy słów najważniejszych na co dzień oraz ich ważne kombinacje. Badajmy ich dynamikę, ich losy, trajektorie w przestrzeni „używalności”. Co z tego wynika?

            Proponuję umieszczać tu nasze odkrycia i wnioski. Mamy narzędzie, które pozwoli nasze spekulacje oprzeć na potężnych, konkretnych danych. Kopanie w duszy, „psychogórnictwo” okazuje się bezużyteczne, już martwe. Wobec tego ryjmy w tekstach. Może nagle usłyszymy zgrzyt łopaty o coś twardego i wydobędziemy sens tego, co się dzieje?

            ***